TOŁKINY

Wieś położona ok. 10 km na północny – zachód od Kętrzyna, niedaleko drogi Kętrzyn – Bartoszyce. Dawna nazwa miejscowości – Tolksdorf została utworzona od nazwiska rodziny szlacheckiej pochodzenia pruskiego – Tolk. W źródłach zapisywana była jako Tolksdorf (1410), Tolkynen (1440) lub Dolksdorf (1528).

We wczesnym średniowieczu ...

... Tołkiny były zapewne wsią pruską leżącą na skraju lasu Krakotin. Resztki lasu przetrwały i znajdują się na południe od miejscowości, w okolicach przysiółka Krakocin

(d. Krakotin) oraz wokół jeziora Tołkińskiego .

Położenie samej wsi nie jest do końca pewne. Oto bowiem leżąca nieopodal Starynia

(d. Altendorf) nazywana była w średniowieczu Alt-Tolksdorff (w 1698 r. – Neu-Tolksdorff). Można zatem przypuszczać, iż pierwotna siedziba rodu Tolk znajdowała się w okolicy dzisiejszej Staryni, a Tołkiny powstały dopiero w wyniku lokacji nowej wsi na prawie pruskim lub chełmińskim. W dokumencie lokacyjnym, wystawionym przez komtura bałgijskiego Gottfrieda von Linden w dniu 10 lutego 1344 r. wymieniony jest m.in. Mathes (Matheus) Tolc.

Już w średniowieczu w Tołkinach wydzielone były cztery łany należące do kościoła. Kościół ten, należący do archiprezbiteriatu reszelskiego, do 1945 r. znajdował się pod patronatem kolejnych właścicieli dóbr w Tołkinach i od 1510 podlegał pod parafię w Kraskowie (d. Schonfliess). W 1528 r. Kraskowo i Tołkiny włączono do parafii w Garbnie (d. Lamgarben), lecz jeszcze w początku XVII i XVIII w. obydwa kościoły miały wspólnego proboszcza.

Tolk, zu Eulenburg,

von der Groeben ...

Dobra rycerskie w Tołkinach do początków XVI w. znajdowały się w posiadaniu rodziny Tolk, lecz jej przedstawiciele żyli w tej samej miejscowości jeszcze w połowie XIX w. Louise Tolks z Tołkin była pierwszą osobą, która w czerwcu 1856 r. dokonała wpłaty do nowopowstałej powiatowej kasy oszczędności ) Kreissparkasse).

Kolejnym właścicielem majątku była rodzina zu Eulenburg. Prawdopodobnie w końcu XVII lub w początkach XVIII w. Tołkiny przeszły na własność rodziny von der Groeben (1695). Pierwsza połowa XVIII w. to okres kolejnych zmian właścicieli majątku.

Po Groebenach dobra tołkińskie objęli: najpierw Kuchmeister von Sternberg, a po nim du Rosay. W 1772 r. właścicielką Tołkin została Antonina von Bonin. W wyniku jej małżeństwa z Filipem Karolem Ludwikiem von Borcke majątek przeszedł na własność rodziny von Borcke.

Ostatnią właścicielką była Maria-Agnes von Borcke zamężna zu Dohna-Schlobitten.

Jej mąż, Henryk Karol zu Dohna, za udział w spisku na życie Hitlera, został stracony 14 września 1944 r. w Berlinie. W kościele w Tołkinach znajduje się jemu poświęcona pamiątkowa tablica.

PAŁAC

Pałac w Tołkinach powstał w końcu Xvi w., jako rezydencja Hansa Albrechta zu Eulenburga. Według rysunku umieszczonego na mapie dóbr tołkińskich z 1650 r. była to budowla piętrowa, przykryta podwójnym dwuspadowym dachem. Jak wywnioskować można z topografii terenu, położona była na wcinającym się w niewielkie jeziorko półwyspie, które dla zwiększenia obronności odcięto od pozostałego terenu fosą. Fosa zasypana została w połowie XVII w., podczas przebudowy pałacu dokonanej przez Ernesta zu Eulenburg. Projekt nowego pałacu wykonał: Georg Muller, nadworny geometra księcia elektora. Parterowa początkowo budowla, z trójosiowym, piętrowym ryzalitem pośrodku, została w pierwszej połowie XVIII w. wzbogacona o wysoki, mansardowy dach. W połowie XIX w. do pałacu dobudowano późnoklasycystyczne ryzality boczne. Pałąc został spalony prawdopodobnie po wkroczeniu wojsk radzieckich w 1945r. (w końcu 1944r. w majątku w Tołkinach zlokalizowany był lazaret).

TOŁKINY – JEDEN Z NAJLEPSZYCH W PRUSACH OŚRODKÓW HODOWLI KONI

W XIX i początkach XX w. majątek w Tołkinach był jednym z lepszych ośrodków hodowli koni w Prusach. Po 1945 r. przeszedł na własność PGR, później Agencji Własności Rolnej Skarby Państwa. Z dawnego majątku zachowały się dawne zabudowania folwarczne z bramą wjazdową, na której umieszczony jest kartusz rodziny von Borcke, oraz piękny park krajobrazowy.

KOŚCIÓŁ

Kościół wybudowany w drugiej połowie XIVw. n niewielkim wzniesieniu. Jest to budowla jednonawowa z czworokątną wieżą dobudowaną od strony zachodniej, na osi kościoła. Budowa wieży, ukończona dopiero na początku XVI w. (ok. 1500r.), była dla kościoła zapewne zbyt kosztowna, o czym może świadczyć wykaz długów kościoła zaciągniętych w związku z budową, znajdujący się w aktach wizytacji z 1533r. Długi były na tyle poważne, a możliwości ich spłaty tak ograniczone, że zdecydowano się na oddanie wierzycielom w zastaw srebrnego, pozłacanego krzyża. Niezbyt bogaty inwentarz wymieniony w aktach wizytacji oraz zadłużenie są wymownym świadectwem słabego zaangażowania patronów w sprawy kościoła w Tołkinach. Dokument wystawiony dla Botho zu Eulenburg w rok po wspomnianej wizytacji przypomina mu o jego obowiązkach jako patrona kościoła – o ty, że do niego należy odnawianie i utrzymanie wierzy kościelnej.

Z dawnego wyposażenia kościoła zachowały się m.in.: ołtarz szafkowy z malowidłem przedstawiającym skład apostolski, figurami dwóch apostołów oraz personifikacjami Wiary i Nadziei, z początku XVII w., pochodząca z tego samego okresu ambona z malowidłami przedstawiającymi postacie ewangelistów, oraz ława kolatorska właścicieli majątku w Jutrkowie (d. Junkerken). Ocalały w czasie I wojny dzwon kościelny został skradziony w styczniu 1947r.

Na przykościelnym cmentarzu znajduje się podwójny grobowiec małżeństwa von Borcke (+1848 i +1878) z wyrytymi na płycie herbami.

Źródła:

1). Gazeta „Piramida” nr:2, styczeń 1997r; oprac: Mariusz Wyczółkowski Muzeum im. W. Kętrzyńskiego w Kętrzynie

GALERIA:

Kościół w Tołkinach

POWRÓT